W związku z Pana zapowiedzią przygotowania projektów ustaw reformujących sądownictwo pragniemy zwrócić uwagę na kwestię, która była dotąd pomijana zarówno w projektach zmian w tej dziedzinie popieranych przez rząd, jak i w wywołanej przez nie debacie. Jest nią mianowicie udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, przewidziany w art. 182 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
W praktyce udział ten jest obecnie bardzo ograniczony i sprowadza się do uczestnictwa ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji: w postępowaniu karnym w sprawach o zbrodnie oraz o przestępstwa zagrożone karą dożywotniego pozbawienia wolności (w praktyce są to również jedynie niektóre zbrodnie), a także w sprawach, w których sąd postanowił o ich rozpoznaniu z udziałem ławników ze względu na ich szczególną zawiłość lub wagę, natomiast w postępowaniu cywilnym niektóre sprawy z zakresu prawa pracy oraz niektóre sprawy ze stosunków rodzinnych (o rozwód, separację, ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o przysposobienie i rozwiązanie przysposobienia).
Ławnicy wybierani są na kadencje – w sądach powszechnych przez rady gmin, a w sądach wojskowych przez zebrania żołnierzy jednostek wojskowych. W praktyce oznacza to, że w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości bierze udział stosunkowo wąskie grono obywateli, a ich bezstronność i niezawisłość może być kwestionowana, przykładowo wtedy, gdy orzekają oni w sprawach, gdzie stroną lub oskarżonym może być gmina, radny bądź urzędnik gminy, albo osoba należąca do ugrupowania mającego większość w radzie, a w przypadku sądów wojskowych, gdy określonym orzeczeniem w sprawie zainteresowany jest ich dowódca. Ławnicy są wyznaczani do spraw przez przewodniczących wydziałów lub (w przypadku ławników dodatkowych) prezesów sądów (nie zmienia tego ostatnia nowelizacja ustawy o ustroju sądów powszechnych, przewidująca losowanie do spraw jedynie sędziów i asesorów sądowych), co potencjalnie umożliwia próby wpływania na orzeczenie przez przydzielenie do sprawy określonych ławników.
Uważamy, że sytuacja ta wymaga zmiany. To właśnie bezpośredni udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości jest kluczowym elementem tzw. trójpodziału władzy. Jak pisał Monteskiusz w O duchu praw: „Władza sądu nie powinna być powierzona stałemu senatowi, ale wykonywana przez osoby powołane z ludu, w pewnych okresach roku, w sposób przepisany prawem, aby tworzyć trybunał trwający tylko póty, póki tego konieczność wymaga. W ten sposób owa tak groźna władza sędziowska, nie będąc przywiązana ani do pewnego stanu, ani do pewnego zawodu, staje się, można rzec, niewidzialną i żadną. Nie ma się ustawicznie sędziów przed oczami: lęk budzi urząd, a nie urzędnicy”. W sytuacji, gdy państwo, nawet demokratyczne, ma monopol na stanowienie i egzekwowanie prawa, spory, w których jedną ze stron jest samo państwo lub jego funkcjonariusz (w tym również sędzia), oskarżenia o złamanie prawa wysuwane w imieniu państwa przez jego urzędników oraz wszelkie inne sprawy, których konsekwencją może być siłowa ingerencja organów państwa w wolność jednostki, powinny być rozstrzygane przez niezależny czynnik, tj. przez obywateli, na przydzielenie których do sprawy nie powinien mieć wpływu żaden organ państwowy. Takie rozwiązanie byłoby elementem chroniącym wolność i sprawiedliwość przed nadużyciami zarówno ze strony zawodowych sędziów (o potrzebie zapobieżenia którym mówi rząd), jak i polityków (o potrzebie zapobieżenia którym mówi opozycja). Pozwoliłoby również uniknąć postępowań, w których jedna ze stron jest sędzią we własnej sprawie.
Dodatkowo, bezpośredni udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości może, a także powinien być elementem kontroli zawodowych funkcjonariuszy wymiaru sprawiedliwości: sędziów i prokuratorów. Jakkolwiek uważamy za bezdyskusyjne, że powinni być oni wolni od kontroli ze strony polityków, to uważamy również, że nie powinni stanowić oni grup wyjętych spod zewnętrznej kontroli. Formalne i materialne gwarancje niezawisłości przewidziane w przepisach prawa nie gwarantują bowiem braku zawisłości od nieformalnych układów.
W związku z powyższym proponujemy rozważenie zmiany prawa polegającej na:
1) reformie instytucji ławnika – na listę ławników powinien być wpisywany każdy, kto wyraża taką chęć i spełnia określone w ustawie ogólne warunki, a ławnicy do spraw powinni być losowani;
2) rozszerzeniu zakresu spraw, w których mają orzekać tak wyznaczani ławnicy o:
- a) sprawy dyscyplinarne sędziów sądów powszechnych, wojskowych, administracyjnych i Sądu Najwyższego oraz prokuratorów, w tym o uchylenie immunitetu;
- b) sprawy karne o występki ścigane z oskarżenia publicznego;
- c) sprawy karne o przestępstwa i wykroczenia skarbowe;
- d) sprawy karne o występki ścigane z oskarżenia prywatnego, w których prokurator wszczął postępowanie lub do niego przystąpił;
- e) apelacje w sprawach karnych, jeśli apelację wniósł prokurator, gdy oskarżonym jest funkcjonariusz publiczny oraz w sprawach o dożywotnie pozbawienie wolności;
- f) apelacje w sprawach o wykroczenia inne niż ścigane na żądanie pokrzywdzonego;
- g) sprawy cywilne, w których stroną jest Skarb Państwa, państwowa lub samorządowa osoba prawna, państwowa lub samorządowa jednostka organizacyjna albo funkcjonariusz publiczny;
- h) sprawy cywilne ze stosunków rodzinnych o zawieszenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej oraz o umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej;
- i) sprawy określone w art. 109 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dotyczące ograniczenia władzy rodzicielskiej, poddania jej nadzorowi, umieszczenia małoletniego w domu dziecka, rodzinie zastępczej lub instytucjonalnej pieczy zastępczej lub skierowania go do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi);
- j) sprawy określone w art. 45 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (dotyczące umieszczenia osoby bez jej zgody w szpitalu psychiatrycznym lub domu pomocy społecznej).
Ponadto uważamy, że w związku z wymienionymi wyżej zmianami modyfikacji powinien ulec również sposób wynagradzania ławników. W miejsce wynagrodzenia pieniężnego i diet wypłacanych ze Skarbu Państwa ławnicy powinni otrzymywać prawo do odliczania ich od podatku. Dałoby to bodziec, by ławnikami zostawały osoby rzeczywiście zainteresowane pełnieniem tej funkcji, a nie np. bezrobotni z wyboru, widzący w sprawowaniu funkcji ławnika jedynie źródło dodatkowego zarobku.
Pozwalamy sobie załączyć wstępny projekt ustawy wprowadzającej proponowane wyżej zmiany.
Z wyrazami szacunku,
Przemysław Hankus
Prezes Zarządu
Stowarzyszenia Libertariańskiego