Kiedy odpowiedziałam, że to sprzeczność, moja rozmówczyni zakończyła wszelkie dalsze dywagacje stwierdzeniem: „No widzisz, ja myślę tak, a Ty inaczej, i to jest w porządku”.

Druga po Massachusetts Institute of Technology instytucja nagle wydała się przedszkolem.

Dzisiaj na zajęciach z filozofii lubię pytać studentów, czy można powiedzieć, że każdy ma rację. Zazwyczaj rozpoczynają dyskusję od pewnego rodzaju obrony tego stwierdzenia, argumentując, że każdego można określić jako dążącego do osobistego dobra. Później jednak definiują rację jako związaną z prawdą, i konkludują, że dwa sprzeczne stwierdzenia nie mogą być prawdziwe.

Może dawać to pewną nadzieję, choć niestety – nie uczę filozofii w jednym z uniwersytetów z Ivy League, poprowadziłam tylko debatę na prywatnym uniwersytecie w Rumunii. Moi studenci szukają odpowiedzi, a nie komfortu… I nie urazi ich proste pytanie o istnienie prawdy – w przeciwieństwie do niektórych młodych dorosłych, z którymi pracowałam w Europie Zachodniej.

W miejscu, w którym usłyszałam, że „każdy ma rację”, brak przyznania zgody rozmówcy postrzegany był jako krytyka lub wręcz osobisty atak, a interakcje międzyludzkie ograniczały się do nieszczerego poklepywania po plecach. By nie ryzykować urażenia czyichś uczuć, lepiej było po prostu się nie wyróżniać, a już na pewno nie należało komukolwiek zwracać uwagi. Wszystko musiało być – i tu niestety nie ma lepszego określenia – cool. Rozpoczęcie jakiejkolwiek dyskusji – nawet abstrakcyjnej – byłoby niewygodne, a niewygodne sytuacje należy uciszać poprzez magiczne zdanie: „Myślimy inaczej, i to jest w porządku”. Owo magiczne zdanie podszyte było pewnego rodzaju oskarżeniem – jak możesz się z kimkolwiek nie zgadzać? Jesteś niemiły, nietolerancyjny. Zapewne chcesz, żeby wszyscy myśleli tak jak ty. Bo kiedy kogoś się krytykuje, od razu oznacza to, że się tej osoby nie lubi. Popatrz, wszyscy jesteśmy mili. Więc wszyscy mamy rację. Daj nam się bawić w spokoju.

Wolałabym spotkać się z solidnie sformułowaną, logiczną krytyką niż z… czarną dziurą zgody na wszystko, opacznie rozumianym „byciem miłym”.

Była to forma zupełnie dziecinnej „pozytywności”, bez uznania jakichkolwiek życiowych tragedii – życie, w którym najwyższe dążenie to płytkie poczucie komfortu.

Podobni ludzie, niestety, stają się bardzo łatwym celem manipulacji – gdyż utracili poczucie moralności. Stworzą toksyczne środowiska pracy, gdzie jakakolwiek wzmianka o czyimś nieodpowiednim czy wręcz niemoralnym zachowaniu zostanie zignorowana. Nic nie może zagrozić ich poczuciu, że wszystko jest dobrze, nawet słuszne oskarżenia o mobbing. Łatwiej wtedy powiedzieć ofierze, że jest niemiła, niż próbować poradzić sobie z problemami wykraczającymi poza poziom przedszkola.

Byłoby bowiem zdecydowanie zbyt niewygodne przyznać, że czasami ludzie cierpią, a czasami inni ludzie są odpowiedzialni za owo cierpienie. Lepiej jest udawać, że „każdy ma rację”, nie zważając na oczywistą logiczną sprzeczność w tym zdaniu.

Zbyt łatwym stają się później określenie każdej różnicy zdań mianem „nietolerancji” i promocja zupełnie opacznie rozumianej tolerancji – tolerancji w formie płytkiego, sztucznego uśmiechu. Niedojrzali emocjonalnie dorośli pną się w ten sposób po szczeblach kariery w instytucjach naukowych czy dużych korporacjach.

Środowisko akademickie, jakie poznałam, było swoistym państwem totalitarnym w próbówce. Dzięki temu doświadczeniu zrozumiałam lepiej psychologiczne podstawy kontroli. Zrozumiałam też, jakie niebezpieczeństwa niesie za sobą odrzucenie istnienia obiektywnej prawdy.

Postępująca erozja wolności słowa, jaką dziś obserwujemy, jest problemem głębszym niż zakrzykiwanie poprzez polityczną agitację. To również coś więcej niż histeria tłumu, który chce słuchać wyłącznie tych, z którymi się zgadza. Uproszczona wersja postmodernizmu, jaka obecnie kształtuje kulturę masową, zamazała i nieomal zniszczyła podstawę prowadzenia jakiejkolwiek rozmowy: podstawę, jaką stanowi obopólna zgoda na istnienie prawdy. Wolności słowa nie trzeba atakować. Można dokonać na niej cichej eutanazji.

Kiedy bowiem wypowiemy magiczne zdanie: „Myślimy inaczej, i to jest w porządku” – nikt już nie szuka odpowiedzi. Nikt nikogo do niczego nie przekona. Nie rozmawiamy po to, żeby odkrywać świat, tylko po to, żeby przez chwilę dobrze się poczuć. Droga do prawdy jest zablokowana przez paranoiczny strach przed tym, że ktoś może się z nami nie zgadzać, ktoś może nas nie lubić albo urazić nasze uczucia. Lepiej więc nie patrzeć na rzeczywistość, bo może być straszna.

Niestety, rzeczywistość jest straszna. A brak cywilnej odpowiedzialności i nieopowiadanie się po żadnej ze stron nawet w sytuacji, w której doszło do przemocy, stanowi poważny problem. Nie minęło nawet sto lat od czasów, w których ludzie byli mordowani, przesiedlani i torturowani z powodu swojej narodowości lub pochodzenia społecznego. I były to przestępstwa, do których doszło z powodu błędnych idei. Jak więc każdy może mieć rację?

Na taki argument członek zachodniej społeczności akademickiej, po uprzednim wzdrygnięciu się ze strachu, odpowie: „Ale to było dawno temu”.

Nie, to wcale nie było dawno temu. A przyłożenie pistoletu do głowy cywila i pociągnięcie za spust – jak uczy doświadczenie – jest częścią ludzkiej natury. Może więc zdarzyć się ponownie – i właśnie się zdarza. Naszą moralną powinnością jest konfrontacja z tym, co w człowieku doprowadza do mordów. Jednak taka konfrontacja może zajść tylko w człowieku dojrzałym.

Obecnie widzimy, że ludzkość nie wyrosła ze zbrodni wojennych. W sytuacji, w której w granicach Europy znajduje się kolejne masowe groby, nikt, kto jest w stanie stwierdzić, że „wszyscy jesteśmy mili i mamy rację”, nie może być traktowany poważnie.

Czyż sami dyktatorzy nie woleliby właśnie społeczeństwa, które boi się zająć jakiegokolwiek stanowiska? Z ludźmi, którzy chcą się ze wszystkimi zgadzać, można zrobić wszystko. Ludzie, dla których dyskusje są zbyt straszne, nie będą chcieli widzieć zła. Na kanale 1420 na YouTube łatwo znaleźć straumatyzowanych Rosjan, którzy na każde pytanie odpowiedzą: „Nie wiem, nie mogę rozmawiać, władza wie”. Czy chcielibyśmy, żeby uniwersytet produkował podobnych ludzi?

Świat jest przerażającym miejscem. I potrzeba na nim dorosłych ludzi z kręgosłupem moralnym.

Powinniśmy dążyć do prawdy, nie komfortu. Tylko poprzez taki przykład wychowamy silną młodzież. Jak śpiewał Aaron Tippin w starej piosence country: „You’ve got to stand for something, or you’ll fall for anything”.

Agnieszka Płonka